Klimaatdeterminisme was ooit een instrument van imperiale macht. De tropen waren gevaarlijk en ongetemd, het Westen beschaafd. Dat zulke denkwijzen historisch werden ingezet voor koloniale en economische doelen is welbekend, maar welke factoren beïnvloeden ons denken over het klimaat vandaag de dag, te midden van een mondiale klimaatcrisis? Houdt klimaatdeterminisme ons nog steeds gevangen in een verouderd denkkader?

Kun je het klimaat proeven?

Michael Boyden

Als wetenschappers het hebben over ‘klimaatgevoeligheid’, dan gaat het doorgaans over hoeveel graden de aarde opwarmt als gevolg van een verho­ging (meestal een verdubbeling) van de CO₂ in de atmosfeer. Met complexe modellen die het effect van feedbackloops of terugkoppelingen op de mon­diale temperatuur simuleren, kom je dan uit bij een abstract getal dat gebruikt kan worden tijdens kli­maatonderhandelingen en protestmarsen. Onder klimaatwetenschappers wordt druk gedebatteerd over hoe we tot zo’n cijfer komen en wat dan de ge­volgen zijn. De aarde warmt op, zoveel weten we, maar hoe gaan we dat precies voelen? Het kan zin­vol zijn om bij dit soort discussies te bemerken dat gedurende eeuwen ‘klimaatgevoeligheid’ in feite iets anders betekende. Dat mag blijken uit een beroem­de passage uit De geest der wetten (1748) van Baron de Montesquieu waarin de Verlichtingsdenker een experiment met een schapentong beschrijft. Als we die tong bestuderen onder een microscoop, dan zien we mooi de minuscule smaakreceptoren die verantwoordelijk zijn voor ons gustatief vermogen. Voor Montesquieu getuigde de aanwezigheid van deze met zenuwen aan het hersencentrum verbon­den smaakcellen van het feit dat wij in essentie voe­lende wezens zijn, dat onze ideeën niet van boven komen neergedaald (zoals de Kerk beweerde), maar zijn geworteld in hoe ons lichaam reageert op prik­kels. Dat de smaakreceptoren bovendien lijken te verdwijnen als we de schapentong in bevroren toe­stand onderzoeken, toonde volgens de Fransman aan dat het klimaat een cruciale rol speelt in hoe wij de wereld rondom ons ervaren.

Het experiment met de schapentong was het begin van Montesquieus klimaattheorie volgens dewelke we maatschappijen kunnen rangschikken op basis van hun ‘klimaatgevoeligheid’. Tot op heden wordt Montesquieu beschouwd als de grondlegger van de rechtsvergelijking, maar daarbij wordt nog maar zelden verwezen naar zijn ideeën over het klimaat. Nochtans waren zulke omgevingsfactoren voor Montesquieu van doorslaggevend belang in het ontstaan van wettelijke stelsels. In koude landen, zo stelde hij, zal je weinig vertier aantreffen. De mensen zijn er rationeel. Ze schatten vrijheid hoog in, maar zijn ongevoelig voor de kunsten. In warme landen is de situatie eerder omgekeerd: daar wor­den de zintuigen overprikkeld en zijn de geesten snel oververhit – een ideale voedingsbodem voor despotisme. Je vertoeft dus best ergens tussen die twee extremen, zo dacht de filosoof, in de zoge­naamde gematigde zone waar de extremen getem­perd worden. Dat Frankrijk in die gematigde zone gelegen was kwam daarbij wel gelegen, al beteken­de het anderzijds ook dat Franse wetten en gebrui­ken niet zomaar konden worden overgeheveld naar andere plaatsen. Als het aankomt op het verlichte karakter van de wet, zo stelde Montesquieu, dan dienen we rekening te houden met waar we ons be­vinden op de aardbol. Montesquieu sprak in dat verband over het klimaat als het eerste en machtig­ste aller rijken, een stelling die hem met name door de religieuze macht, die zich liever niet liet indam­men door meteorologische obstakels, niet in dank werd afgenomen. In Montesquieus tijd had het woord ‘rijk’ (empire) een bredere invulling dan vandaag. Het verwees niet enkel naar soevereine staten of territoria onder het bewind van zo’n staat (zoals het Franse rijk), maar naar om het even welk domein dat door een absolute macht werd beheerst (denk daarbij aan een oude term als het hemelrijk). Dat we de betekenis van ‘rijk’ verengd hebben tot een politiek construct verklaart misschien al voor een deel waarom we vandaag schijnbaar zo ongevoelig zijn geworden voor Montesquieus klimaattheorie.

In zijn monumentale monografie The Empire of Climate neemt de historische geograaf David N. Livingstone Montesquieus adagium over het klimaat­rijk als uitgangspunt voor een diepgaande studie van de vele manieren waarop de mens zich door­heen de tijd heeft beroepen op meteorologische fenomenen om de maatschappelijke situatie te dui­den, te rechtvaardigen, óf te bekritiseren. Livingstones centrale argument is eenvoudig en toch verrassend: hoewel weinig rechtswetenschappers Montesquieu nog volgen in zijn stereotyperende be­nadering van volkeren, is het ‘rijk’ van het klimaat in feite nooit echt ondergegaan, en is zijn invloed zelfs nog gegroeid. Daarmee bedoelt Livingstone dat we ons nog steeds met de regelmaat van de klok bezondigen aan een vorm van klimaatdeterminisme, dat menselijke gedragingen en tradities eenzijdig verklaart op basis van prevalerende weersomstan­digheden. We vinden dit gedachtegoed in feite al bij de Griekse geneeskundige Hippocrates, die ziekte­beelden verklaarde vanuit de balans tussen de vier lichaamssappen (bloed, slijm of flegma, en zwarte en gele gal). Die balans hing in de Hippocratische traditie nauw samen met omgevingsfactoren: zo zou bijvoorbeeld een warm en vochtig klimaat re­sulteren in een teveel aan bloed, wat dan tot uit­drukking kwam in een sanguinische, vurige consti­tutie. Een koud en droog klimaat, daarentegen, re­sulteerde in een teveel aan zwarte gal, wat Hippocrates verbond aan een melancholisch temperament. Spo­ren van die Hippocratische theorie overleven tot op vandaag in begrippen als humeur en humor, afge­leid van het Latijnse woord voor lichaamssap. Een humeurig persoon is dan ook iemand waarvan de ge­voelshuishouding uit balans is. En de humorist – in feite een soort klimaatexpert avant la lettre – verheft het spotten met de menselijke humeurigheid tot kunst.

Het vervolg van dit artikel leest u in de papieren versie van Karakter 88. De volledige tekst verschijnt later online.