Deel dit artikel

een groep vrouwelijke auteurs slaan met hun verhalen een brug tussen mexico en de verenigde staten, en tegelijk ook tussen de mexicaanse periferie en het literaire centrum. deze vrouwen klagen aan, dagen uit, vernieuwen en confronteren, zelfs als dat betekent dat ze nergens en overal in het literaire landschap thuishoren.

Literatuur op de grens

Lisa Coppin

Mexico wordt van Amerika gescheiden door een 3 000 km lange lijn: nu eens rivier, dan weer hek, en altijd woestijn. De grenspolitie, of de migra zoals de inwoners haar noemen, bewaakt het terrein uiterst streng en veel vluchtelingen laten het leven in een poging de grens over te steken op zoek naar een beter leven. Ze verdrinken in de Río Grande of komen om van dorst in de woestijn. De Verenigde Staten doen er dus ogenschijnlijk alles aan om een migratiestop te bewerkstelligen, en toch kunnen beide landen niet zonder elkaar. Mexico is afhankelijk van de cash flow van dollars die dankzij (il)legale migranten haar economie boven water houdt. Amerika heeft de Mexicaanse goedkope werkkrachten in eigen land broodnodig voor het zwaar labeur op de farms, waarvoor de arbeiders slechts een hongerloon krijgen en meestal geen enkele sociale bescherming. Bovendien profiteren Amerikaanse fabrieksbazen ook van de lagere loonkost in Mexico via de inplanting van fabrieken net over de grens, de zogeheten maquiladoras. En daarnaast is er natuurlijk ook een druk heen-en-weergeloop van drugs- en sekstoeristen op de grens.

Ook cultuurhistorisch zijn de landen nauw verwant. Tot in 1848 maakten de staten Colorado, Texas, Arizona, California en New Mexico deel uit van de jonge en enorme staat Mexico, die pas in 1821 onafhankelijk was geworden van Spanje, maar die in de schaduw van de snelrijzende ster van de Verenigde Staten algauw zijn enorme grondgebied niet kon samenhouden. Na een bloedige oorlog zag Mexico zich genoodzaakt de noordelijke staten af te staan aan de Verenigde Staten met het ‘Verdrag van Guadalupe-Hidalgo’. De originele (Mexicaanse) bevolking kreeg de keus: blijven en Amerikaans staatsburger worden of binnen het jaar opkrassen. De meerderheid bleef, maar het verdrag waarin het respect voor de taal en cultuur werd gestipuleerd, werd met voeten getreden. Mexicanen werden vervolgd, beschimpt en gediscrimineerd in de toelating tot openbare ambten en jobs. De integratie was dus niet meteen een succes. Natuurlijk maakt dit alles, vooral in theorie dan, deel uit van een ver verleden.

Mexicanen werden vervolgd, beschimpt en gediscrimineerd in de toelating tot openbare ambten en jobs

Een bezoeker aan Tijuana, een stad in de noordelijke Mexicaanse staat Baja California en tweelingstad van het Californische San Diego, kijkt vast en zeker zijn ogen uit. De kosmopolitische zanger Manu Chao maakte deze stad wereldberoemd met zijn lied ‘Welcome to Tijuana, tequila sexo marihuana, para el coyote no hay aduana’ oftewel ‘Welkom in Tijuana: tequila, seks, marihuana, voor de mensensmokkelaar bestaat er geen douane’. De tekst van deze song weerspiegelt de reputatie die Tijuana heeft: geamerikaniseerd, een synthese van al het lelijkste en het mooiste dat beide landsculturen te bieden hebben. In deze stad zijn vrouwen thuis en mannen vaak op doortocht. De prostitutie biedt werk aan vijftienduizend vrouwen en ook in de maquiladoras, de Amerikaanse fabrieken aan de grenslijn, werken bijna uitsluitend jonge vrouwen (24-35 jaar). De mannen daarentegen proberen de grens over te steken, daarbij geholpen door professionele coyotes of mensensmokkelaars, of ze zijn blank en bewegen zich vooral in de Barrio Norte van de ‘exotische’ Mexicaanse vrouwen. Tijuana is een kleurrijke en tegelijk kitscherige stad. Sommigen beschrijven haar als ‘Disney Calcutta’ (een gecommercialiseerde en artificiële fantasieruimte), als de set voor een wildwestfilm (ook artificieel maar nog open voor de eigen verbeelding) of als een laboratorium voor de postmoderniteit. In de hoofden van Amerikaanse grensauteurs en artiesten krijgt Tijuana dus mythische proporties, ze wordt een theoretisch concept om begrippen als ‘globalisering’, ‘multiculturaliteit’ en ‘postmoderniteit’ te concretiseren. Kortom, de eigenlijke stad, met haar families en verhalen, haar levensstrijd en kleine vreugdes, verdwijnt op de achtergrond.

Hiermee stoten we op één van de kenmerken van de discipline die zich ‘border studies’ noemt, en die nauw verwant is met het postkoloniale gedachtegoed waarvan de bekendste vertolker de onlangs overleden Edward Said is. De Amerikaanse border studies ontstonden in de tweede helft van de jaren 1980, binnen een intellectuele context van aandacht voor allerhande minderheden en periferische (en dus grens)culturen. Onder invloed van vooral vrouwelijke militante auteurs als Gloria Anzaldúa, Cherríe Moraga, en later ook van enthousiaste academici die zich op het thema stortten, doelt het begrip ‘grens’ in de border studies vooral op een metaforische plaats. De materiële grens wordt een voorwendsel om te spreken over universele belevingen van etnische, sociale, culturele, seksuele en psychologische verschillen die als grenzen in en tussen mensen functioneren en waar ieder mens op zijn/haar manier ooit mee te maken krijgt.

Het grensbegrip dat zo gecreëerd wordt, vormt de basis voor een aantal hedendaagse theorieën die allerhande socioculturele fenomenen van onze complexe wereld willen verklaren. De veelal Angelsaksische artiesten (schrijvers, performers, film- en theatermakers) zijn erin geslaagd een belangrijk marktsegment te veroveren in de ‘alternatieve’ culturele wereld en hebben hun eigen uitgeverijen en productiehuizen. Bovendien worden ze vanuit academische hoek, waar een groeiende belangstelling voor deze uitingen van de grenscultuur heerst, gesteund. Vele Amerikaanse theoretici kijken gefascineerd en soms zelfs geamuseerd naar deze grensstreek waar multiculturaliteit en verscheidenheid troef is. De grens wordt door hen gezien als een geprivilegieerde plaats, een plaats van ‘hoop’, waar de ontmoeting tussen verschillende culturen, achtergronden en opvattingen de aanleiding kan vormen tot het ontstaan van ongekende creativiteit en inzichten, ja, zelfs van een nieuw bewustzijn. De muziek van Calexico (samentrekking van California en Mexico), die een mix aan invloeden van beide zijden van de grens in een hedendaags kleedje giet, is hier een goed voorbeeld van.

Het idealiserend discours van de border studies staat in schril contrast met de culturele situatie ten zuiden van de grens

Het idealiserend discours van de border studies en het relatieve gemak waarmee auteurs aan de noordkant van de grens gehoor vinden voor hun werk, staat in schril contrast met zowel het leven van gewone mensen in de grensstreek als de culturele situatie ten zuiden van de grens. In de eerste plaats is de grens langs Mexicaanse zijde immers wel een materiele barrière; ze vormt er een strengbewaakte scheidingslijn met het beloofde land, die niet zomaar naar believen kan worden overgestoken en die grote economische en culturele verschillen markeert. In de tweede plaats wordt de literaire productie langs de Mexicaanse zijde van de grens dubbel genegeerd: door de Noord-Amerikaanse bordertheoretici en door het Mexicaanse centrum.

Auteurs in de noordelijke staten van Mexico geven hun werk uit bij kleine lokale uitgevers en doen dit bijna uitsluitend in het Spaans, een taal die de modale Amerikaan, zelfs die van de zuidelijke staten waar ruwweg een derde van de bevolking van hispanoamerikaanse oorsprong is, nog steeds niet machtig is. Dit kan verklaren waarom de Amerikaanse (Angelsaksische) bordertheoretici de werken van hun medegrensbewoners veelal links laten liggen. Maar ook in Mexico vinden deze schrijvers geen gehoor. Het literaire establishment van Centraal-Mexico oefent een waar cultureel kolonialisme uit, dat de literaire productie van de noordelijke grensstreek afdoet als een ‘regionale’ literatuur die algemeen als onderontwikkeld wordt beschouwd en dan ook van weinig belang wordt geacht voor de Mexicaanse Letteren. Ook hier spreekt het originele taalgebruik in het nadeel van de auteurs: het Spaans uit de noordelijke staten zou ‘besmet’ zijn door het Engels en aldus zijn zuiverheid en trots verloren hebben.

Daarenboven wordt literatuur van op de grens verward met literatuur van over de grens, waarin schrijvers vanuit het literaire ‘centrum’ de grensstreek als setting gebruiken of de thematiek van de migratie aankaarten. Wie kent niet de beroemde roman van Laura Esquivel ‘Rode rozen en tortilla’s’ (Como agua para chocolate)? Ook Nobelprijswinnaar Octavio Paz en literair fenomeen Carlos Fuentes waagden zich reeds aan het thema. Deze gevestigde auteurs leiden de aandacht af van de eigenlijke grensauteurs en bevestigen vaak een beeld dat in de dominante cultuur en visies omtrent het grensgebeuren past.

Toch is het paradoxaal genoeg dankzij de steun van de Mexicaanse regering vanaf 1985, dat de minimale materiële condities voor de uitbouw en verspreiding van een volwaardige literatuur geschapen werden. In een poging een nationaal bewustzijn en een nationale identiteit te laten doorbreken in de ‘achtergestelde’ noordelijke gebieden die bedreigd werden door de ‘perverse’ invloed van Amerika, werd een nationaal fonds opgericht met de naam ‘the Border Cultural Program’ (Programa Cultural de las Fronteras). De bedoeling was de Centraal-Mexicaanse waarden door te drukken via het stimuleren van de lokale cultuur. Vele schrijvers slaagden er echter in de gestelde eisen te omzeilen en te profiteren van de overheidssteun terwijl ze toch hun zin deden.

Sinds het midden van de jaren 1980 is de grensstreek dus een broeinest van literaire avant-gardeproductie, waarin vrouwelijke auteurs een voortrekkersrol spelen. Zij zijn over het algemeen innovatiever dan hun mannelijke collega’s, die steviger verankerd zijn in traditionele vormen. Dit kan onder meer worden verklaard door het feit dat deze vrouwen moeten optornen tegen de Latijns-Amerikaanse machocultuur die in hun families en omgeving heerst. Ze moeten allereerst vechten om hun eigen stem te vinden en te vormen en ook nog eens om ze te laten horen. Deze vrouwen situeren hun teksten vaak op de grenzen van conventies, en dit zowel wat de vorm als de thematiek van hun werk betreft. Ze kaarten bijna allen de genderverhoudingen aan en spreken bijzonder open en ongezouten over thema’s als prostitutie en homoseksualiteit.

Het boek Border Women is uniek omdat het geschreven is door twee academicae die van verschillende zijden van de grens afkomstig zijn. Voor het eerst wordt er ook op academisch niveau echt grensoverschrijdend gewerkt en klinken er stemmen op om de onevenwichtige situatie in de border theory die we daarstraks beschreven, recht te trekken. Uit het feit dat dit boek in het Engels opgesteld en gepubliceerd werd, blijkt echter duidelijk het beoogde lezerspubliek van Amerikaanse border theorists. In Mexico liggen ze immers niet wakker van wat er op cultureel en literair vlak aan de grenzen gebeurt. De auteurs van Border Women betogen dat er nood is aan een visie die beide zijden van de grens in rekening neemt en de grens haar materialiteit teruggeeft, en deze visie zal volgens hen noodzakelijk feminokritisch gekleurd zijn, daar vrouwelijke auteurs op de meest creatieve en kritische wijze de realiteit in de grensstreek weergeven en fictionaliseren. Het denken over de grens kan nooit in een enkele, hegemonische structuur worden gegoten, en zal steeds de aandacht voor de vele stemmen en posities van waaruit men spreekt, in acht moeten nemen. De korte, fragmentarische en ogenschijnlijke discontinue snapshots die vele vrouwelijke auteurs brengen, bieden dan ook de beste hoop om tot vernieuwde contextgebonden en polyfonische grenstheorieën te komen. Door het confronteren van auteurs van beide zijden hoopt men een gemeenschappelijke gevoeligheid en esthetiek bloot te leggen en zo de bestaande hiërarchie in haar blootje te zetten.

De schrijfsters die in Border Women besproken worden, maken gebruik van verschillende tekstuele strategieën die ons op weg kunnen zetten om de grens radicaal anders te denken. Ze hanteren een mondeling taalgebruik, en er is vaak sprake van code switching, dit is het afwisselen van Spaans en Engels in een zelfde boek, verhaal of zelfs zin. Dit procédé bemoeilijkt het lezen voor de meeste lezers die enkel Engels maar geen Spaans spreken (of de weinigen die in de omgekeerde situatie verkeren), maar geeft zeer accuraat de spreektaal weer van vele grensbewoners. De fragmentarische vormen zoals kortverhalen of de willekeurige aaneenschakeling van fragmenten waarvoor deze vrouwen kiezen, breken vaak radicaal met de verwachtingen van lezers aangaande het genre van het boek dat ze in handen krijgen. Ook wat betreft het waarheidsgehalte van ogenschijnlijke autobiografische elementen (beschrijvingen van familiefoto’s, herinneringen …) worden de lezers vakkundig om de tuin geleid in een parodie op de nu zo populaire persoonlijke getuigenissen (‘based on a real story’) en de reality TV.

Het utopisch idealisme van de Amerikaanse border theorists is in deze teksten ver te zoeken

De auteurs zijn thuis in hun grenscultuur en hun werk biedt weerstand aan elke poging van theoretici tot het definiëren van een onproblematische en enkelvoudige ‘andersheid’. Dat deze auteurs vaak het leven en de kleine en grotere problemen van gewone vrouwen (alleenstaande moeders, moderne oma’s, prostituees in Tijuana) beschrijven, hoeft dan ook niet te verwonderen. Het is immers dit dagelijkse leven dat de radicaal hybride identiteit van de grensbewoners op de meest treffende wijze definieert. Esthetische keuzes zijn steeds ingebed in de concrete politieke en sociale context waarin deze vrouwen leven en hun teksten vragen dan ook om een hermeneutiek die weerstaat aan simplificatie en geslotenheid. Het utopisch idealisme dat door de Amerikaanse border theorists tentoongespreid wordt, is in deze teksten ver te zoeken. Deze dames hebben hun beide voeten stevig op de grond, en liefst nog één in Mexico en de ander in de Verenigde Staten.

Debra A. Castillo en María-Socorro Tabuenca Cordoba, Border Women: Writing from La Frontera (Minneapolis: University of Minnesota Press 2002).

Lisa Coppin is freelance literatuurwetenschapster.

Deel dit artikel
Gerelateerde artikelen