het vertellen van verhalen wordt tegenwoordig gezien als zo natuurlijk en transparant dat niemand zich nog vragen stelt bij de keuze om een boodschap te brengen via een verhaal – en niet via een andere vorm van communicatie – of bij de manier waarop dat gebeurt. in heel wat gevallen wordt het vertellen nochtans misbruikt om ons om de tuin te leiden, iets mee te geven waar we ons niet bewust van zijn, of zelfs te overtuigen van onwaarheden en leugens. gelukkig zijn er nog steeds literatuurwetenschappers die proberen te achterhalen waarom mensen verhalen vertellen, beluisteren en bekijken en wat voor effect dit op hen heeft.

De verteller als de nieuwe rattenvanger van Hamelen

Jan Baetens

Hoewel narratologie, de wetenschap van verhaal en vertellen, al eeuwenoud is – elke narratoloog start bij Aristoteles – beleeft ze sinds de jaren ’60 een sterke heropleving en reikt ze tot ver buiten de oorspronkelijke grenzen van de literatuur. Maar dit succes heeft een keerzijde. Sinds zowat alles een ‘verhaal’ is geworden, is elke precieze betekenis van het woord zoekgeraakt. Tezelfdertijd is ook elke kritische reflectie over zin en onzin van het vertellen van verhalen en de impact ervan op het publiek (lezer, kijker, toehoorder) verdampt. Narratologie is ook lange tijd blijven steken in een excessieve drang naar taxonomie en abstracte formalisering, een erfenis uit de periode van het structuralisme. Een verhaal, nu synoniem met zoiets als ‘betekenis’ of ‘boodschap’, en met een anglicisme dikwijls een ‘narratief’ genoemd, wordt gezien als zoiets natuurlijks en transparants dat zowel de manier waarop een verhaal wordt verteld als de beslissing om verhalen te vertellen (in plaats van andere vormen van communicatie of argumentatie) een beetje uit beeld verdwenen zijn. Vooral storytelling heeft een kwalijke reputatie. Onder deze term verstaat men vandaag het vermommen van een boodschap in verhaalverpakking, een typische marketingtechniek die moderne reclame en politieke propaganda met elkaar gemeen hebben. Zeker in tijden van fake news en post-truth lijkt de kracht van verhalen het gewonnen te hebben van feiten en redelijke argumenten: het is vooral met overtuigende verhalen dat je de harten van mensen kan winnen.

In de geschiedenis van de narratologie is Peter Brooks (°1918) allesbehalve een meeloper. In vele van zijn werken heeft deze Yale-emeritus, professor vergelijkende literatuur en specialist van 18de- en 19de-eeuwse Franse klassiekers, grote aandacht besteed aan de retorische dimensie van de narratologie. In tegenstelling tot de dikwijls overformalistische benadering van heel wat van zijn collega’s (de bibliografie over de vrije indirecte rede bij Jane Austen zou ondertussen een ouderwets telefoonboek kunnen vullen), heeft Brooks zich altijd toegespitst op de vraag waarom mensen verhalen vertellen, beluisteren en bekijken. Zijn boek Reading for the Plot (1984), dat verhalen leest als sleutels voor het geven van betekenis aan de menselijke levensloop, is een klassieker die de narratologie over de kaap van het formalisme heeft getild. De formele, interne analyse van het verhaal, die weliswaar altijd het vertrekpunt blijft, staat bij hem ten dienste van het beoogde effect, zowel langs de kant van de maker als langs die van de ontvanger. Het kernwoord in Brooks’ narratologie is dan ook power, niet als brute kracht (een verhaal is geen bevel), maar als soft power (het verhaal nodigt uit, wekt verlangens op, prikkelt, verleidt): de kracht die uitgaat van het verhaal, de kracht die men inzet om bepaalde gevoelens of ideeën op te wekken, de kracht die men al dan niet passief ondergaat in het contact met een verhaal. Niet alleen geld doet de wereld draaien, maar ook en misschien zelfs nog meer de verhalen die we vertellen. Brooks start dan ook zijn betoog met een citaat uit Game of Thrones: ‘There’s nothing in the world more powerful than a good story. Nothing can stop it. No enemy can defeat it.’

Het vervolg van dit artikel lees je in Karakter 82. De volledige tekst verschijnt later online.