sinds de eerste vaccinaties tegen de pokken, al aan het einde van de 18de eeuw, is het snel gegaan met het ontwikkelen van vaccins tegen dodelijke infectieziekten. basisvaccins tegen onder meer kinkhoest, tetanus en mazelen zijn mee verantwoordelijk voor een belangrijke demografische transitie: nu mensen beschermd zijn tegen een reeks levensbedreigende maar eenvoudig te voorkomen ziekten, leven ze langer. mede daarom lijken steeds meer jonge ouders te twijfelen aan het nut van prikjes tegen ‘uitgeroeide’ ziekten of maken ze zich zorgen over eventuele nevenwerkingen. nochtans zijn de ziekmakende virussen en bacteriën niet uit onze samenleving verdwenen, en komen er ook steeds nieuwe infectieziekten bij. waarom zijn vaccins, die zoveel leed voorkomen, toch telkens weer kop van jut?

Medische desinformatie over vaccins en hoe deze te begrijpen

Marleen Finoulst

Tot in de 19de eeuw haalde de gemiddelde Belg zelden de leeftijd van 50 jaar. Net als in de rest van de wereld hielden infectieziekten ook hier lelijk huis. Wie pech had en besmet raakte met een gevaarlijk virus of een levensbedreigende bacterie haalde vaak de volwassen leeftijd niet. De kindersterfte was zeer hoog. Ouderdomsziekten, waaronder kanker en hart- en vaatziekten, waren minder aan de orde. Vanaf het einde van de 19de eeuw kwam er een kentering: de gemiddelde levensverwachting nam toe, van minder dan 50 jaar tot, in 2020 in Vlaanderen, 80 jaar voor mannen en zelfs 85 voor vrouwen. De redenen voor die positieve evolutie danken we onder andere aan de verbeterde hygiëne, betere bewaartechnieken voor voedsel, verbeterde leefomstandigheden, beter onderwijs, enzovoorts. En aan twee erg belangrijke medische doorbraken: vaccins en antibiotica. Eerst de vaccins: reeds in het begin van de negentiende eeuw kwamen er in de Nederlanden campagnes voor pokkenvaccinaties en konden kinderen pas gemeentelijk onderwijs genieten indien ze gevaccineerd waren. Een eeuw later volgden de eerste antibiotica, toen Alexander Fleming bij toeval penicilline ontdekte in 1928.

Eeuwenlang teisterde het pokkenvirus de wereld. In Europa stierven jaarlijks naar schatting zo’n 400 000 mensen aan deze besmettelijke ziekte. Het was de Britse arts Edward Jenner ter ore gekomen dat mensen die veel met koeien werkten vaak gespaard bleven tijdens een pokkenepidemie. Het bracht hem op het idee om mensen met het vocht van de pokkenblaren van besmette runderen in contact te brengen, experimenten die hij rond 1796 ook uitvoerde. Zijn proefpersonen kregen na contact met het vocht uit koepokkenblaren een milde vorm van pokken, die ze zonder problemen overleefden. Nadien bleken ze resistent tegen de veel gevaarlijkere menselijke pokken. De term vaccin is trouwens afgeleid van ‘vacca’ (koe), wat naar deze experimenten verwijst. Sinds 1980, zo’n 200 jaar na Jenner, wordt de wereld als pokkenvrij beschouwd. Dankzij een doorgedreven vaccinatieprogramma kon men dit virus, dat doorheen de geschiedenis honderden miljoenen mensen heeft verminkt en gedood, uitroeien. De pokkenvaccinatie werd overbodig.

Azië poliovrij maken lukt voorlopig niet

Naast het pokkenvaccin werden vrij snel andere vaccins ontwikkeld tegen dodelijke infectieziekten, waarbij aanvankelijk hetzelfde principe gehanteerd werd: gezonde mensen in contact brengen met een afgezwakte variant van de gevreesde microbe. Daardoor verdwenen heel wat gevaarlijke infectieziekten onder de radar. Poliomyelitis, polio of kinderverlamming bijvoorbeeld, is een infectie van het ruggenmerg die tot verlammingsverschijnselen en, voor de overlevenden, vaak tot levenslange miserie kan leiden. Dankzij de ontwikkeling van een poliovaccin in de jaren ’50 en het veralgemeende vaccinatieprogramma tegen polio (in een aantal landen, waaronder sinds 1967 in België, is deze prik wettelijk verplicht), is het aantal gevallen van polio gezakt van 350 000 wereldwijd tot nog een 140 gevallen in 2021. Europa werd poliovrij verklaard in 2002, Afrika in 2020. Dit lukt voorlopig niet in Azië, omdat sommige bevolkingsgroepen in Pakistan en Afghanistan zich verzetten tegen de poliovaccinatie. Zo verkondigt de Taliban dat vaccinaties een complot zijn van het Westen om de lokale bevolking onvruchtbaar te maken. Daarmee ondergraven ze de steun van de lokale bevolking voor internationale hulporganisaties, die dan minder kunnen zeuren over mensenrechten. Bovendien zijn inheemse volkeren soms laagopgeleid, en daardoor moeilijker te overtuigen van het nut van medische handelingen. In straatarme of door oorlog verscheurde regio’s zien mensen vaak dringendere prioriteiten. Als gevolg van de vijandigheid tegenover vaccinatieprogramma’s werden in deze landen meer dan een handvol zorgverleners vermoord. Zolang het poliovirus nog ergens rondwaart, moet de rest van de wereld blijven vaccineren.

Naast de poliovaccinatie worden kinderen over de hele wereld ook ingeënt tegen ziekten als kinkhoest, difterie, bof, tetanus, mazelen… Deze zogenaamde basisvaccins zijn mee verantwoordelijk voor de demografische en epidemiologische transitie die zich de afgelopen decennia voltrok: mensen leven langer, onder andere omdat ze beschermd zijn tegen een reeks levensbedreigende infectieziekten. Omdat we ouder worden, steken zogenaamde levensstijl- of welvaartsziekten, zoals hart- en vaatziekten en kanker, de kop op, terwijl infectieziekten waartegen gevaccineerd wordt verdwenen lijken. In werkelijkheid zijn de virussen en bacteriën nog in ons midden. Sinds einde jaren ’90 zijn er herhaalde uitbraken van vergeten infectieziekten. Vaccins zijn slachtoffers van hun eigen succes, waardoor vaccinatietwijfel toeslaat. Zijn die prikjes nog wel zinvol, nu de ziekten uit de aandacht zijn, vragen steeds meer jonge ouders zich af. Ook verhalen over nevenwerkingen maken bang. Geruchten over een verband tussen mazelenvaccinatie en autisme bijvoorbeeld werden bevestigd door een ondermaatse studie van de Britse kinderarts Andrew Wakefield. Deze ophefmakende studie werd teruggetrokken wegens methodologisch zwak en frauduleus. Wakefield zelf werd levenslang geschorst, maar werd een held van de antivaccinatiebeweging. Vanuit zijn nieuwe woonplaats Texas wist hij zelfs voormalig president Donald Trump te overhalen tot antivax-uitspraken. Wakefields ideeën over vaccins verspreiden zich tegenwoordig als een lopend vuurtje via sociale media. Jonge ouders zien uit angst voor autisme af van vaccinatie, waardoor het zeer besmettelijke mazelenvirus in de voorbije vijf jaar voor diverse uitbraken zorgde, met tientallen onnodige overlijdens van gezonde peuters en kleuters in moderne westerse samenlevingen. Dat terwijl het eens het opzet was om mazelen tegen 2015 uit te roeien.

Het zeer besmettelijke mazelenvirus zorgde de voorbije jaren voor diverse uitbraken in het Westen

Niet alleen de basisvaccinaties blijven noodzakelijk, door de opkomst van nieuwe infectieziekten blijft ook de ontwikkeling van nieuwe vaccins cruciaal. Neem nu ebola: dit virus werd voor het eerst geïdentificeerd door twee Belgen in Congo in de jaren ’70 van de vorige eeuw, bij een uitbraak nabij de rivier de Ebola. De infectie gaat gepaard met hoge koorts, felle hoofdpijn, en interne bloedingen (‘hemorragische koorts’). Meer dan de helft van de patiënten bloedt dood – hele dorpen bezwijken binnen de kortste keren. Dankzij twee ebolavaccins kunnen de uitbraken vandaag gecontroleerd worden. In theorie, want de ebolacrisis is niet onder controle. Artsen zonder Grenzen, werkzaam in de Afrikaanse ebolacentra, wijst op de noodzaak van het correct informeren van de plaatselijke bevolkingsgroepen. Wantrouwen tegenover de ebolavaccinatie (geregeld sterven mensen kort na toediening van het vaccin, omdat ze al besmet waren met het virus voor ze de prik kregen) heeft al geleid tot de moord op gezondheidswerkers. Religieuze groeperingen verspreiden desinformatie en ontwaren allerlei complotten achter de intenties van de hulpverleners.

De meest recente nieuwkomer, het coronavirus sars-cov-2 of het ‘Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus-2’, dat in december 2019 opdook in de Chinese miljoenenstad Wuhan, heeft de wereld op zijn kop gezet. Op 11 maart 2020 verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie officieel de coronapandemie. In een nooit eerder gezien tempo werden werkzame coronavaccins ontwikkeld en ontvouwt zich internationaal een grootschalige vaccinatiecampagne. De coronavaccins brengen licht aan het einde van de tunnel: het is onze kans om onze vrijheid terug te krijgen en de economie te herstarten. Toch groeien angst en twijfel en doen geruchten de ronde over de coronavaccins. Het virus zou van menselijke makelij zijn om de farmaceutische industrie te verrijken. De coronavaccins zouden vrouwen onvruchtbaar maken. Bill Gates zou er een chip aan laten toevoegen om macht te verwerven over de wereldbevolking. Bij de productie van sommige vaccins zou geaborteerd humaan weefsel gebruikt worden, andere zouden ons genetisch materiaal voorgoed veranderen, enzovoort. Een niet-aflatende stroom desinformatie beukt in tegen het gezond verstand.

Waarom zijn vaccins, die zoveel leed voorkomen, telkens opnieuw kop van Jut? De tegenstand ontstond al samen met de eerste vaccins. Het pokkenvaccin had aardig wat nevenwerkingen, waardoor een aantal mensen bezwaar maakten tegen de injecties. Men vond het verwerpelijk om een gezond persoon ziek te maken, iets wat vandaag nog steeds weerstand oproept. Hoewel veel religieuzen en priesters actief betrokken waren bij de vaccinatiecampagnes en kritiek op vaccinaties doorgaans niet uit religieuze hoek kwam, waren er individuele uitzonderingen: soms werd geopperd dat vaccineren getuigde van wantrouwen tegenover God, wat tot op heden overeind blijft in onder meer de Biblebelt. In 1823 publiceerde de Amsterdamse arts-onderwijzer Abraham Capadose dat argument in een geschrift met als titel ‘Bestrijding der vaccine of de vaccine aan de beginselen der godsdienst getoetst’.

De tegenstand ontstond al samen met de eerste vaccins

Een niet-religieus argument maakte opgang dat verplichtingen niet resoneerden met het autonome beslissingsrecht. Ook vandaag, zoals in Italië, waar vandaag 12 basisvaccins verplicht zijn om je kind naar school te kunnen sturen, komen mensen ertegen op straat. Tot op heden roepen vaccinatiecampagnes weerstand op, ook wanneer ze niet verplicht worden. Zodra aanbevelingen gekoppeld worden aan maatregelen die de persoonlijke vrijheid beïnvloeden, zoals het overwegen van een coronapaspoort voor personen die gevaccineerd zijn tegen covid-19, ontstaat weerstand tegen vaccins. Tot slot speelt wantrouwen in het medisch korps en de gangbare wetenschap de aanhangers van niet-conventionele geneeswijzen parten.

De groep die actief campagne voert tegen vaccins is redelijk klein, maar vaak luidruchtig. Via slimme marketing en agressieve campagnes slagen ze er echter in om een veel grotere groep mensen te doen twijfelen. Militanten zijn erg actief op sociale media, waar veel van hun argumenten ingang vinden bij het brede publiek. Om vroeger ‘besmet’ te raken met aberrante ideeën moest je al een specifiek boek in handen krijgen. Of je moest overtuigd worden door een believer op een lokale bijeenkomst waar je fysiek aanwezig moest zijn. Met wat pech had je een oom of tante die elke Kerst opnieuw dezelfde preek afstak.  Het leek alsof die antivaxers een raar clubje aan de rand van de samenleving waren, waar niemand zich écht zorgen over moest maken.

Dat is de voorbije jaren sterk veranderd. Dankzij de moderne technologie zijn we allemaal maar enkele muisklikken verwijderd van een onwaarschijnlijke hoeveelheid desinformatie.

Vroeger raakte je moeilijker ‘besmet’ met aberrante ideeën

Sociale media als Facebook, Twitter, YouTube en Instagram zijn populaire onlinenetwerksites. Gebruikers bepalen de inhoud. Je deelt berichten en wisselt informatie uit. Het zijn omgevingen waar mensen communiceren en discussiëren over onderwerpen die ze belangrijk vinden, zoals gezondheid. Daarbij beseffen ze niet altijd dat sociale media commerciële bedrijven zijn. De berichten die je op Facebook, Twitter of Instagram te zien krijgt op jouw tijdlijn zijn gepersonaliseerd. Zelfs de filmpjes op YouTube die je aangeboden krijgt, worden aangepast aan jouw voorkeuren. Computeralgoritmen voorspellen op basis van wat jij leuk vindt, deelt en aanklikt de inhoud die het best bij jou past. Dat vergroot de kans dat gebruikers hun sociale media aantrekkelijk blijven vinden, wat de markt vergroot voor reclameboodschappen. Dubbele winst! Het aantal gebruikers swingt de pan uit en adverteerders kunnen zich richten tot een doelpubliek dat het best past bij hun product. Geen wonder dat socialemediabedrijven ondertussen het grootste deel van de advertentiemarkt voor zich gewonnen hebben. De methode heeft echter bijzonder kwalijke neveneffecten. Wanneer je als socialemediagebruiker vooral informatie te zien krijgt die bij jouw profiel past, krijg je stilaan de indruk dat de meeste mensen denken zoals jij of leuk vinden wat jijzelf leuk vindt.

Studies uit de experimentele psychologie tonen aan dat mensen die bedolven worden onder bepaalde boodschappen deze boodschappen op de duur gaan geloven. Door de voortdurende herhaling worden ze herkenbaar en herkenbaarheid vergroot de kans op acceptatie. Nog een bekende truc om desinformatie te verspreiden is boodschappen verzinnen die emoties opwekken. Een bericht dat angst, geluk of boosheid oproept, wordt veel vaker gedeeld dan een neutraal bericht. Ook een krachtig beeld helpt. Het verklaart waarom een angstaanjagende boodschap als ‘mazelenvaccin veroorzaakt autisme’ bij zoveel mensen blijft plakken.

Fake berichten verspreiden zich sneller dan de virussen waarvoor de vaccins ontwikkeld werden. Niet alle vaccins delen in de klappen, maar naast de coronavaccins, het polio- en mazelenvaccin, moet ook het hpv-vaccin, dat meisjes beschermt tegen baarmoederhalskanker (en tegenwoordig ook jongens tegen penis-, anale en keelkanker veroorzaakt door het humaan papillomavirus), het geregeld ontgelden. Meisjes zouden door dit vaccin onvruchtbaar worden of, erger nog, psychiatrisch gestoord. Het zijn geruchten met verstrekkende gevolgen. Japan zette in 2016 haar hpv-vaccinatiecampagne stop onder druk van bange ouders opgejut door valse geruchten over dit vaccin. Ondertussen loopt in landen waar meisjes merendeels gevaccineerd werden de sterfte door baarmoederhalskanker fors terug, maar de publicaties hierover worden door tegenstanders weggezet als vervalst.

Fake berichten verspreiden zich sneller dan de virussen waarvoor de vaccins ontwikkeld worden

De coronapandemie zorgde voor een ongeziene opflakkering van desinformatie over gezondheid. Uit angst voor besmetting volgden mensen de gekste adviezen. Tot op heden krijgt het Antigifcentrum meldingen binnen van mensen met brandwonden nadat ze een geut bleekwater dronken of groenten in bleekwater spoelden. Anderen slikken hoge doses vitaminen. De complottheorie dat het coronavirus verspreid wordt door 5G (de vijfde generatie communicatietechnologie) leidde tot het in brand steken van tientallen gsm-masten in het Verenigd Koninkrijk, Nederland en zelfs eentje in België (Pelt).

Heel wat vragen over vaccins zijn heel begrijpelijk, waarom de coronavaccins zo snel ontwikkeld werden bijvoorbeeld en of de nieuwe mrna-technologie wel veilig is. Niet iedere twijfelaar gelooft dat Bill Gates een buitenaards reptiel is. Ook mag men niet uit het oog verliezen om eerlijk te communiceren over de risico’s. Vaccins mogen dan behoren tot de best geteste medicijnen, ze zijn nooit 100 procent veilig. Bovendien worden ze toegediend aan gezonde personen, wat een enorm verschil is met andere medicijnen. Het risico om ernstig ziek te worden in het geval dat men niet gevaccineerd is en de infectie oploopt, is altijd vele malen groter dan ernstig ziek te worden door het vaccin. Ook vergelijkingen plaatsen de risico’s beter in perspectief. Het risico dat je om het leven komt bij een vliegtuigongeval is bijvoorbeeld groter dan het risico dat je ernstig ziek wordt van een vaccin. Het is evenzeer belangrijk om de tekortkomingen van overheden of de fratsen van grote bedrijven niet onder de mat te vegen. Jazeker, zij slaan de bal soms mis en daartegen mag geprotesteerd worden. En neen, farmaceutische bedrijven zijn geen liefdadigheidsinstellingen, er is meer transparantie nodig. Klopt ook: niet alle vaccins zijn even nuttig. Het griepvaccin kan je niet over dezelfde kam scheren als het mazelenvaccin bijvoorbeeld.

Het is belangrijk om de tekortkomingen van overheden of de fratsen van grote bedrijven niet onder de mat te vegen

Sinds de coronacrisis gaat veel aandacht naar communicatie en factchecken van verhalen over het virus en over de vaccins. Factcheckers die argumenten van tegenstanders onder de loep nemen, worden aangemoedigd over te schakelen naar de truth-sandwichmethode van George Lakoff. Die komt erop neer om de leugen of mythe niet letterlijk te herhalen in de factcheck, maar ze steeds te verpakken in de waarheid. De titel moet meteen duidelijk zijn, bijvoorbeeld ‘Drink nooit bleekwater’. Daarnaast toont onderzoek aan dat affectief communiceren beter werkt dan droogweg feiten weergeven, wat nog te vaak gebeurt. Het is Lakoff die wetenschappers er al jaren op wijst dat ze een ander narratief moeten gebruiken om hun boodschap beter over te brengen. Metaforisch taalgebruik heeft vaak meer invloed op de ontvanger dan het weergeven van feiten. Als de zon wordt voorgesteld als vijand, is de bereidheid om zonnecrème te gebruiken groter dan wanneer ze beschreven wordt als dichtstbij gelegen ster (volgens een experiment van Mark Landau en collega’s uit 2018). De oorlogsretoriek die gebruikt werd tijdens de lockdown heeft ook bijgedragen aan het besef van de ernst van de coronacrisis, terwijl we niet in oorlog zijn. Metaforisch taalgebruik wekt emoties op, die kunnen aanzetten tot gedragsverandering.

In een opiniestuk in het medisch vakblad New England Journal of Medicine (‘Escaping Catch-22: overcoming Covid vaccine hesitancy’) schrijft Lisa Rosenbaum dat het verspreiden van evidence-based gezondheidsinformatie over vaccins noodzakelijk is, maar niet altijd volstaat om twijfelaars op andere gedachten te brengen, wat beaamd wordt door antropologe Heidi Larson, directeur van het Vaccine Confidence Project: met correcte wetenschappelijke informatie overtuigt men geen antivaxers. Iemand die zich diep in het konijnenhol van de onzin ingegraven heeft, kan er alleen zelf terug uitklimmen. Rationele argumenten hebben dan weinig zin.

Marleen Finoulst is arts-journalist en hoofdredacteur van Gezondheid-en-Wetenschap.