In tijden van politieke ontwrichting, sociale fragmentatie en groeiend cynisme wenden we ons opnieuw tot de grote denkers van de twintigste eeuw. Hannah Arendt, met haar scherpe inzichten over totalitarisme en de grenzen van de democratie, blijkt een onmisbare gids. Lyndsey Stonebridge verbindt de parallellen tussen toen en nu in haar nieuwste boek, dat Arendt niet alleen neerzet als bijzonder invloedrijk intellectueel, maar bovenal als mens van vlees en bloed.

Denken over Hannah Arendt in onze eigen donkere tijden

Annelies Degryse

Na de eerste verkiezingsoverwinning van Donald Trump in 2016 schoten de verkoopcijfers van Hannah Arendts bekendste boek The Origins of Totalitarianism de lucht in. Met dit feit begint Lyndsey Stonebridge haar eigen boek over Hannah Arendt: We Are Free to Change the World. Arendt’s Lessons in Love & Disobedience. Stonebridge is professor aan de Universiteit van Birmingham, schrijfster en journalist. Hannah Arendt is volgens Stonebridge de filosoof bij uitstek om over onze eigen donkere tijden na te denken, omdat ze als geen ander begreep wat we te verliezen hebben als politiek onmenselijk wordt. Haar boek over Arendt is populair, wat ook mag blijken uit de vele vertalingen. Sinds augustus 2024 is het beschikbaar in het Nederlands, vertaald door Alexander van Kesteren, onder de titel Vrij om de wereld te veranderen. Denken zoals Hannah Arendt anno nu.

Heel kort samengevat verwijst het begrip totalitarisme naar een politiek systeem dat de hele maatschappij ondergeschikt maakt aan de nationale staat en zijn staatsideologie. Het is net in deze volledige onderwerping van alle aspecten van het menselijk leven, dat de totalitaire staat zich onderscheidt van een autoritaire staat. Het is natuurlijk niet zo dat het totalitarisme van nazi-Duitsland of van Stalin terug is, maar er zijn volgens Stonebridge wel opvallend veel elementen terug te vinden die Arendt in haar analyse als voedingsbodem voor het totalitarisme identificeerde: complottheorieën, cynisme ten opzichte van de politiek, haatzaaiers, zelfcensuur en eenzaamheid. En Stonebridge identificeert nog andere factoren: naast een hernieuwde dreiging voor een nucleaire apocalyps staat nu ook de dreiging van een klimatologische apocalyps. Daarnaast beschrijft ze ook hoe sommige groepen van mensen (vluchtelingen, migranten, gevangenen, …) nog steeds eerder als ‘overtollige ballast’ dan als mensen beschouwd worden, een zorgwekkende manier van denken die helaas niet met het nazisme verdwenen is. Samen met zijn voedingsbodem lijkt de totalitaire manier van denken zelfs weer terrein te winnen.

Het is een angst die Arendt zelf al formuleerde: met de val van het nazisme en het stalinisme is het totalitaire denken de wereld nog niet uit. De schijnbaar logische oplossingen voor maatschappelijke problemen die de totalitaire regimes gebruikten, krijgen opnieuw steeds meer draagvlak als mogelijke oplossingen voor onze hedendaagse politieke problemen. Denk maar aan de politieke voorstellen, in naam van de nationale veiligheid, om iemands burgerschap ontnemen, iets waar Arendt uit haar eigen ervaringen ontzettend tegen gekant was, of zelfs mensen naar een derde land te verschepen tegen betaling aan dat land. In plaats van politieke oplossingen te zoeken voor menselijke problemen, beschouwen we de mensen zelf als het probleem waarvan we ons moeten ontdoen.

Het vervolg van dit artikel leest u in de papieren versie van Karakter 89. De volledige tekst verschijnt later online.